Shqiperia nen sundimin osman

P A R A T H Ë N I E

Historia e Shqipërisë nën sundimin osman gjatë shek. XVI-XVIII ka qenë trajtuar, si pjesë e tretë e vëllimit të parë të Historisë së Shqipërisë, botuar në Tiranë në vitin 1959, shkruar nga një grup autorësh.
Në vitin 1972 u botua si dispensë (Pjesa III e vëllimit të parë), tekst për studentët e universiteteve të vendit, e shkruar nga Selami Pulaha dhe Stavri Naçi. Në vitet 1983-1984, kur u botuan vëllimet II, III dhe IV të Historisë së Shqipërisë, kjo pjesë, ashtu si gjithë vëllimi i parë, nuk u botua. Ajo u ruajt si dorëshkrim në Arkivin e Institutit të Historisë dhe u vu në përdorim të pedagogëve e të studiuesve.
Në këtë botim të ri të Historisë së popullit shqiptar, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI - vitet 20 të shek. XIX përbën pjesën e tretë të vëllimit të parë dhe është shkruar nga këta autorë:
Kreu I (1,2,4), Zhvillimi ekonomik i tokave shqiptare (shek. XVI - mesi i shek. XVIII), dhe Kreu II, Zhvillimi politik i tokave shqiptare. Kryengritjet e armatosura (shek. XVI – mesi i shek. XVIII), janë hartuar nga prof. dr. Selami Pulaha dhe janë redaktuar nga prof. dr. Petrika Thëngjilli. Zona e çifligut (Kreu I/3) është shkruar nga prof. dr. Petrika Thëngjilli.
Kreu III, Ndryshimet në strukturën fetare të popullit shqiptar. Përhapja e fesë islame (shek. XV-XIX), është shkruar nga Ferit Duka.
Kreu IV, Pashallëqet e mëdha shqiptare (1771-1831), është hartuar nga dr. Stavri Naçi dhe është redaktuar nga prof. as. dr. Ferid Duka.
Kreu V, Kultura dhe arsimi në shek. XVI-XVIII është shkruar nga një grup autorësh:
Koha e përhapjes së fjalëve shqip, shqiptar dhe Shqipëri nga prof. Shaban Demiraj; Letërsia shqipe në shek. XVI-XVII dhe Letërsia shqipe gjatë shek. XVIII nga prof. dr. Jorgo Bulo; Arsimi dhe kultura në qytetin e Voskopojës nga prof. Dhimitër Shuteriqi; Arkitektura në shek. XV-XVIII nga prof. dr. Gjerak Karaiskaj; Artet figurative në shek. XVI-XVIII nga Mustafa Arapi dhe Gazmend Muka.
Për hartimin e Kreut III të kësaj pjese është pasur në konsideratë në mënyrë të veçantë studimi i prof. dr. Muhamet Tërnavës (Prishtinë) Ndryshime në strukturën fetare në Kosovë.

K R E U I

ZHVILLIMI EKONOMIK I TOKAVE SHQIPTARE
(SHEK. XVI - MESI I SHEK. XVIII)


1. VENDOSJA E PLOTË E SISTEMIT TË TIMARIT NË SHQIPËRI.
FORMAT E PRONËSISË


Vendosja e sistemit të timarit.
Ndarja administrative (shek. XVI-XVII)



Zgjerimi i Perandorisë Osmane, pas pushtimeve të realizuara në shek. XV, bëri të nevojshëm ndryshimin e organizimit të saj shtetëror. Për ta vënë atë mbi baza më të qëndrueshme administrative e juridike, gjatë mbretërimit të sulltan Sulejmanit II (1520-1566), të njohur me emrin Ligjvënësi (kanuniu), u krye një organizim i ri i shtetit dhe u rishikuan e u plotësuan ligjet ekzistuese me urdhëresa të tjera në përshtatje me kushtet e reja, me synim që të arrihej në radhë të parë centralizimi i pushtetit në duart e sulltanit.
Në përfundim të këtij riorganizimi, territoret e gjithë perandorisë u ndanë në 32 ejalete, që ishin njësi më të vogla administrative. Në krye të çdo ejaleti kishte një bejlerbej. Krahinat e Gadishullit Ballkanik u përfshinë në tri ejalete: ejaleti i Bosnjës në veri të gadishullit, ejaleti i Rumelisë në qendër dhe ejaleti i Detit në ishujt e detit Egje dhe në një pjesë të bregdetit jugor. Çdo ejalet u nda në një numër sanxhakësh.
Territoret e Shqipërisë bënin pjesë në ejaletin e Rumelisë. Ato u ndanë në disa sanxhakë. Numri, shtrirja dhe emërtimi i tyre ka ndryshuar herë pas here. Sanxhakut të Shkodrës, të cilit më 1499 i ishin shtuar krahina të Malit të Zi dhe në fillim të shek. XVI edhe krahina të Rrafshit të Dukagjinit, iu shkëput krahina e Gjakovës, që i kaloi sanxhakut të Dukagjinit; sanxhakut të Vlorës iu shkëputën krahinat e Delvinës dhe të Çamërisë, me të cilat u krijua sanxhaku i Delvinës. Sanxhakët e Elbasanit, të Ohrit, të Dukagjinit, të Prizrenit, të Vuçiternës, të Shkupit dhe të Janinës mbetën siç ishin më parë. Në filim të shek. XVI sanxhaku i Manastirit fitoi një rëndësi të veçantë, sepse selia e bejlerbeut të Rumelisë u zhvendos nga Shkupi në Manastir, prandaj ai njihet edhe me emrin pashasanxhaku i Manastirit.
Çdo sanxhak ishte një unitet administrativ e ushtarak që përfshinte timaret, ziametet dhe forcat e tyre ushtarake përkatëse. Sanxhakë u ndanë në njësi më të vogla, të cilat u quajtën kaza, kurse këto të fundit u ndanë në nahije. Në çdo sanxhak kishte një mëkëmbës të sanxhakbeut (myteselim) dhe komandant të spahinjve (allaj-bej), kurse në çdo kaza një gjykatës (kadi) që varej drejtpërdrejt nga sulltani. Përveç këtyre pati edhe funksionarë të tjerë të një rëndësie më të vogël nëpër nahijet. Shumica dërrmuese e funksionarëve, ashtu si dhe shumica e feudalëve, ishin me origjinë shqiptare. Numri i tyre tashmë ishte rritur. Ndërsa një pjesë e tyre vinte nga radhët e klasës feudale para pushtimit, pjesa tjetër, që përbënte shumicën, vinte nga radhët e ushtarakëve të shquar në luftë ose të fëmijëve të rritur nëpër shkollat e korpuset jeniçere. Kishte mbetur ndonjë sasi e vogël spahinjsh turq, të cilët më vonë u larguan ose u asimiluan, sikurse ndodhi me kolonët turq të sjellë në Koxhaxhik, Elbasan, Krujë etj.
Me organizimin e ri, osmanët i copëzuan së tepërmi trojet shqiptare, duke u dhënë njësive ushtarake e administrative shqiptare një shtrirje territoriale më të vogël në krahasim me sanxhakët e tjerë të Rumelisë. Disa prej tyre, përveç popullsisë mbizotëruese shqiptare përfshinin edhe pakica malazeze, serbe e maqedone.
Gjatë mbretërimit të Sulejman Ligjvënësit, juriskonsultët osmanë përpunuan, si për të gjithë sanxhakët e tjerë të perandorisë, edhe për ata shqiptarë, nga një kanuname të veçantë. Kanunameja më e vjetër nga ato që janë ruajtur e që njihet deri më sot, është ajo e sanxhakut të Shkodrës (1529). Kanuname të veçanta patën edhe sanxhakët e Vlorës, të Elbasanit, të Prizrenit, të Ohrit, të Vuçiternës. Burimin e tyre kanunametë e kishin gjithnjë te “Ligji i Sheriatit” (ligji i shenjtë) dhe në mënyrë të veçantë te Kurani, që ishte një farë kushtetute e përjetshme e perandorisë së osmanëve. Por në hartimin e tyre janë marrë parasysh edhe kushtet shoqërore-ekonomike të çdo sanxhaku, si dhe traditat dokesore të trashëguara nga shekujt e kaluar. Kanunametë e sanxhakëve shqiptarë ligjëruan gjendjen e pronësisë tokësore, pozitën e spahinjve ndaj shtetit e rajave, detyrimet fiskale dhe detyrimet e tjera të popullsisë shqiptare. Kanunametë përmbanin gjithashtu dispozita të ndryshme mbi rregullimin ushtarako-politik të sanxhakëve, mbi çmimet e prodhimeve bujqësore, mbi regjimin doganor etj.
Në fillim këto kanuname kishin mjaft mungesa, por kohë pas kohe ato u plotësuan me dekrete (fermane) dhe me vendime (fetva), sidomos me fetvatë e kryetarit të fesë islame, Ebusudit, i cili ishte figura kryesore në përpilimin e kanunameve. Më vonë u hartuan kanumame të reja më të plota. Kanunameja e dytë e Shkodrës u përpilua afërsisht gjysmë shekulli më vonë nga e para.
Përveç kanunameve të sanxhakëve dhe të shtesave të mëvonshme, kadilerët kishin për udhëheqje në punët e tyre edhe kanunamenë qendrore të njohur me emrin “Kanunameja e sulltan Sulejmanit”, që u kodifikua pas mesit të shek. XVI. Kjo përmblidhte dispozitat themeltare të regjimit feudalo-ushtarak dhe të marrëdhënieve shoqërore-ekonomike të krejt Perandorisë Osmane.
Kanunametë e sanxhakëve shqiptarë kishin të përbashkëta normat kryesore të regjimit feudal-ushtarak. Në mjaft raste, ato kishin ndryshime nga njëra-tjetra dhe pasqyronin shkallën jo të barabartë të zhvillimit ekonomik e shoqëror të popullsisë që jetonte në secilin sanxhak.
Në vitin 1506 u bë një regjistrim i përgjithshëm i të gjitha tokave shqiptare. Ato u përfshinë në dy zona të mëdha. Në njërën zonë bënin pjesë tokat, ku ishte zbatuar sistemi i timarit. Kjo quhej ndryshe zona e së dhjetës (yshyrit), kurse zona tjetër përfshinte krahinat malore të vetqeverisura, ku nuk u zbatua sistemi i timarit. Ato i jepnin pushtetit qendror një taksë (haraç) fikse, prandaj quheshin zona e haraçit.
Zona e timarit ishte e shtrirë në pjesën më të madhe të tokave shqiptare. Si në gjithë Gadishullin Ballkanik, dhe në shumicën e viseve të tjera të Perandorisë Osmane, gjithë toka ishte shpallur “tokë shtetërore” (erazi mirie). Megjithatë, pronësia mbi tokën, që i përkiste shtetit osman edhe në Shqipëri, pati tri forma të ndryshme: tokat shtetërore që zinin sipërfaqen më të madhe të vendit dhe përbënin bazën e sistemit të timareve, tokat në zotërim privat (erazi mylk) që zotëroheshin nga pjesëtarë të aristokracisë feudale dhe tokat vakëf (erazi vakf), që ishin pronë e institucioneve fetare myslimane.
Pjesa më e madhe dhe më e rëndësishme e tokave shqiptare i përkiste formës së tokave shtetërore. Këto përbënin fondin e tokave të përfshira në sistemin e timarit, në disa kategori: në radhë të parë, bënin pjesë tokat e punueshme, arat, livadhet në zotërim të fshatarëve. Tipar dallues i këtyre tokave (rajatike) ishte fakti se fshatarët që i zotëronin ato, ishin të detyruar t’i shlyenin një varg detyrimesh, si spahiut dhe shtetit. Legjislacioni nuk lejonte ndryshimin e statusit të tyre dhe ruante dallimin fetar midis bashtinës dhe çifligut. Në rast se një mysliman merrte një bashtinë, i shlyente detyrimet si i krishterë.
Përveç tokave rajatike kishte edhe disa toka jorajatike: truallishtet (mezra) ishin toka djerr të fshatrave, dikur të banuara, por që ishin braktisur nga popullsia. Ato mund të punoheshin e të mbilleshin nga fshatrat fqinje. Prej tyre merrej vetëm e dhjeta e prodhimeve bujqësore. Spahiu kishte të drejtë t’i jepte me tapi dhe taksën e tapisë e merrte shteti. Punimi i tyre mund të bëhej edhe nga fshatarë të ardhur. Sipas regjistrit të vitit 1520, fshati Levan i Vogël në regjistrimin e vjetër figuronte truallishte, por fshatarët që erdhën nga viset përreth, u vendosën aty me banim dhe e punonin tokën, duke i shlyer të dhjetën të zotit të tokës. Krahas truallishteve ishin tokat e përbashkëta (mysha), toka të papunuara, të ndodhura midis fshatrave me kufij të papërcaktuar dhe në përdorim të përbashkët të tyre. Punimi dhe mbjellja e tyre kushtëzohej me pagimin e së dhjetës. Një kategori tjetër tokash jorajatike ishin tokat e hapura rishtas (zemin e tarlla), prej vendeve djerr, pyjesh, vendesh malore, të cilat me kalimin e kohës nga një regjistrim në tjetrin, punoheshin e mbilleshin. Spahiu kishte të drejtë t’i jepte me tapi që të punoheshin. Të njëjtin status kishte toka djerr brenda timareve të lëna si kullota dimërore dhe verore. Spahiu kishte të drejtë të vilte taksën për dimërimin dhe verimin e bagëtive nga fshatarët e jashtëm që sillnin bagëtitë për kullotje, por jo nga fshatarët e fshatit ku ndodhej kullota. Në periferi të qyteteve tokat nuk ishin private, por as toka rajatike. Përreth qyteteve kishte mjaft çifligje të ngarkuara vetëm me të dhjetën dhe taksën e kashtës. Një kategori më vete përbënin tokat e dhëna në zotërimin e personave të ngarkuar me shërbime ushtarake në luftë, në prapavijë ose me shërbime administrative. Këto u jepeshin si bashtina ose çifligje vojnukëve, stallierëve, rritësve të shpesëve të gjuetisë (doganxhinj), ruajtësve të grykave të rrugëve (derbendxhinj), pjesëtarëve të korpusit ushtarak të kalorësve (myselem) dhe të këmbësorëve. Tokat ushtarake trashëgoheshin dhe ishin falur nga e dhjeta, xhizja, taksat e jashtëzakonshme shtetërore dhe nga çdo detyrim tjetër kundrejt shërbimit ushtarak. Me kalimin e kohës kjo kategori sa vinte e zvogëlohej. Kështu më 1506 në sanxhakun e Vlorës kishte 229 shtëpi vojnukësh që ishin kthyer në raja. Më 1593 numri i vojnukëve në këtë sanxhak numërohej me gishta. Në kategorinë e tokave shtetërore bënin pjesë edhe tokat në zotërim personal të spahinjve (hasa-çiflig).
Toka shtetërore u nda në zotërime të veçanta, të cilat në varësi nga shuma e të ardhurave që jepnin, u quajtën has, ziamet dhe timar. Të ardhurat vjetore maksimale të hasit që u jepeshin pjesëtarëve të aristokracisë feudale (sulltanit, vezirëve, bejlerbejve, sanxhakbejve), i kapërcenin të 100 000 akçet, të ziametit deri në 99 999 akçe, kurse të ardhurat e timarit, që u jepeshin zakonisht feudalëve të vegjël nuk i kapërcenin të 19 999 akçet.
Numri i zotërimeve në tokat shqiptare u rrit krahas me zgjerimin dhe me forcimin e pushtetit osman në krahinat e mbetura ende jashtë administratës së tij. Sipas regjistrimit të vitit 1431, në Sanxhakun Shqiptar kishte 471 timare, kurse me regjistrimin e kryer në vitin 1533, vetëm në sanxhakët e Shkodrës, të Vlorës, të Ohrit, të Elbasanit, të Vuçiternës dhe të Prizrenit numri i timareve arriti në 2 070.
Në Shqipëri haset në zotërim të sulltanit u formuan pas përfundimit të pushtimit të saj dhe me përforcimin e pushtetit osman në vend. Sipas dëshmive dokumentare ato ishin krijuar për herë të parë në sanxhakun e Shkodrës, në vitin 1485, pastaj nga fillimet e shek. XVI u dukën në të gjithë sanxhakët e tjerë. Të ardhurat e tyre i kalonin thesarit shtetëror dhe përdoreshin për të mbuluar shpenzimet e administratës qendrore të shtetit. Në përputhje me kushtet ekonomike e politike të secilës trevë, ato përfshinin zakonisht të ardhurat më të rëndësishme të vendit që vinin nga taksat e shitblerjes së mallrave në tregjet kryesore, nga taksat doganore të skelave të Vlorës, Durrësit, Lezhës, Shkodrës, që ishin nyje kryesore të tranzitit tregtar me botën e jashtme, nga monopoli i kripës në kriporet e bregdetit, nga peshkimi në liqenet e Shkodrës, Ohrit, në grykat e lumenjve etj., nga minierat e Novobërdës, Janievës, Trepçës, Prizrenit, Vlorës dhe nga të ardhurat e një numri qytetesh apo fshatrash. Vjelja e këtyre të ardhurave zakonisht bëhej me anën e sistemit të sipërmarrjeve vjetore (mukata). Haset ishin mjaft të mëdha dhe zinin një vend të konsiderueshëm në sasinë e të ardhurave (të rentës) që shkonin në dobi të klasës feudale. P.sh. në vitet 30 të shek. XVI haset zinin 44,8% të këtyre të ardhurave dhe arrinin në 10 649 730 akçe. Të ardhurat e hasit të sulltanit në Vlorë vinin nga peshkimi, doganat, monopoli i kripës, nga taksa e dhenve në sanxhakët e Vlorës e të Elbasanit, dhe nga detyrimet spahiore të 26 fshatrave. Në hasin perandorak në Vuçitern të ardhurat kryesore vinin nga minierat e Novobërdës e të Janievës, të punishtes për prerjen e monedhës, nga taksat e qytetarëve dhe nga detyrimet spahiore të 290 fshatrave.
Hase të rëndësishme zotëronin edhe vezirë e bejlerë, si Sinan Pasha në sanxhakun e Vlorës dhe Osman Pasha në sanxhakun e Delvinës etj. Sanxhakbejlerët, si mbajtës të pushtetit ushtarak e civil në krahinat e përfshira në njësitë administrative që qeverisnin, zotëronin 8-9 hase të rëndësishme qysh në shek. XV. P.sh., hasi i sanxhakbeut të Shkodrës më 1485 arrinte në 389 912 akçe. Ai përfshinte të ardhurat e qyteteve të Shkodrës, të Drishtit, të Pejës si dhe 161 fshatra kryesisht në Malësinë e Madhe. Në shek. XVI, haset e sanxhakbejlerëve lëviznin nga 200 000 deri në 550 000 akçe secili. Të ardhurat e haseve të funksionarëve të lartë arrinin në fund të shek. XVI në 2 593 998 akçe, d.m.th., në 10,4% të sasisë së përgjithshme të të ardhurave nga detyrimet spahiore. Më i vogli ishte hasi i sanxhakut të Elbasanit (117 138 akçe) dhe më i madhi ishte ai i Ohrit (383 450 akçe). Vendin kryesor në të ardhurat e këtyre haseve e zinin të ardhurat nga detyrimet spahiore, të vjela nga 260 fshatra.
Pjesa më e madhe e tokave dhe e popullsisë ishte dhënë në ziamete dhe timare. Në fillim të shek. XV kishte 30 timare e 837 ziamete me 3 352 000 akçe, kurse në fund të shek. XVI 212 ziamete dhe 2 043 timare me 15 500 000 akçe. Sasia më e madhe e timareve dhe e ziameteve gjendej në sanxhakët e Vlorës, të Ohrit, të Vuçiternës, në viset e Rrafshit të Dukagjinit etj. Ziametet dhe timaret përfshinin pjesën më të madhe të të ardhurave (të rentës) të zotërimeve spahiore, 32% të shumës së përgjithshme. Gjatë shek. XVII-XVIII numri i timareve dhe i ziameteve erdhi duke u zvogëluar, përkatësisht në 2 043 e 93.
U pakësua më shumë (gjatë shek. XVII-XVIII) numri i ziameteve dhe më pak ai i timareve. Kjo dukuri dëshmon për copëtimin e ziameteve dhe rritjen e haseve. Edhe në këta shekuj ruhej tradita e mëparshme, sipas së cilës shumicën e timareve e përbënin timaret e vogla me të ardhura deri në 3 000 akçe. Kështu timaret e vogla në fillim të shek. XVII në sanxhakun e Shkodrës zinin 55% të numrit të përgjithshëm, në sanxhakun e Vuçiternës 66% dhe në atë të Elbasanit 64%. Vendin e dytë e zinin timaret me të ardhura 5 000-6 000 akçe. Timaret dhe ziametet thuajse tërësisht kishin të bënin me tokën dhe fshatarin raja. Ato lidheshin me prodhimin bujqësor të një vendbanimi të caktuar. Ziametet përfshinin disa fshatra të tëra, kurse timaret fshatra të plota ose pjesë fshatrash.
Timaret, ziametet dhe haset u jepeshin spahinjve kundrejt detyrimeve të caktuara ndaj pushtetit qendror. Timarliu ose zaimi e gëzonte timarin apo ziametin me kusht që me shpenzimet e veta, të shkonte në luftë si kalorës i armatosur nën urdhrat e sanxhakbeut sa herë ta thërriste sulltani. Timari, të ardhurat e të cilit ishin deri në 3 000 akçe që nevojiteshin për shpenzimet e jetesës së spahiut, quhej “këllëç timar”, d.m.th., timar sa për një shpatë. Në rast se të ardhurat e kalonin këtë shumë, atëherë spahiu ishte i detyruar të çonte një kalorës të armatosur (xhebeli) për çdo 3 000 akçe më shumë, ndërsa zotëruesit e ziameteve e të haseve çonin një kalorës për çdo 5 000 akçe.
Kushtëzimi i dhënies së zotërimit me shërbimin në ushtri, i jepte sistemit të timareve në fazën e parë të tij një karakter të theksuar ushtarak. Kur sulltani, me anë të një urdhri (fermani), kërkonte grumbullimin e forcave ushtarake, atëherë të gjithë spahinjtë së bashku me xhebelitë, të armatosur dhe të pajisur për luftë me shpenzimet e tyre, paraqiteshin pranë sanxhakbeut, i cili ishte i detyruar të shkonte me të gjitha forcat ushtarake të sanxhakut të vet pranë bejlerbeut të Rumelisë e të vihej nën urdhrat e tij. Në qoftë se spahinjtë nuk i përgjigjeshin thirrjes për luftë, ata zhvisheshin nga feudet, të cilat u jepeshin personave të tjerë. Në kohë paqeje spahinjtë ishin të detyruar të mos largoheshin nga vendet ku ndodhej zotërimi i tyre. Kur ata tregoheshin besnikë dhe kryenin mirë shërbimin ushtarak, shpërbleheshin me zmadhimin e zotërimit dhe gëzonin kështu të ardhura më të mëdha. Në këtë mënyrë pushteti qendror ruajti disiplinën dhe gatishmërinë luftarake të spahinjve dhe krijoi garancinë për forcimin e zgjerimin e Perandorisë Osmane.
Zotërimi i tokës, që kishte për veçori shërbimin e detyrueshëm në ushtri ose në administratë, ishte baza e gjithë sistemit të timareve. Ky sistem pronësie me kusht i siguronte pushtetit qendror një ushtri të madhe e të interesuar për luftëra pushtuese, si dhe një aparat administrativ të përshtatur me nevojat e sundimit.
Zotërime u jepeshin edhe personave që kryenin shërbime në administratën qendrore ose lokale. Kështu, p.sh., gjatë shek. XV në tokat shqiptare u ishin dhënë timare kadilerëve, shkruesve etj. Në këtë shekull, kur pozitat e pushtuesve nuk qenë konsoliduar plotësisht, u ishin dhënë timare edhe disa peshkopëve të krishterë. Edhe mitropolitit të Beratit dhe peshkopëve të Krujës, të Kaninës e të Çartallozit iu njohën në fillim në sanxhakun shqiptar si timare fshatrat që zotëronin si metohe para pushtimit. Por, në shek. XVI, kjo praktikë u hoq. Tashmë nuk kishin mbetur elementë të krishterë vendas në gjirin e timarlinjve osmanë, ashtu siç kishte pasur në periudhën e luftërave të shek. XV. Për të ruajtur pozitat e veta ekonomike dhe politike, ish-pjesëtarët e parisë së vjetër feudale vendase kishin përqafuar fenë e pushtuesit, islamin.
Zotërimi nuk ishte i përjetshëm. Biri i spahiut mund të trashëgonte zotërimin, vetëm nëse ai përmbushte po ato detyrime që kishte i ati ndaj sulltanit. Spahinjtë nuk gëzonin pronësinë e plotë mbi tokat e zotërimit, mbasi as mund t’i shisnin dhe as mund t’i dhuronin. Sipas juriskonsultëve osmanë “toka mirie” nuk ishte as e timarliut, as e atij që punonte tokën, d.m.th., e fshatarit raja. Pronari i vërtetë i këtyre tokave ishte shteti osman. Rrjedhimisht spahiu konsiderohej vetëm zotërues i tokës (sahibi erz). Duke qenë pronar toke i kufizuar, edhe pushteti i tij mbi fshatarin raja ishte gjithashtu i kufizuar. Megjithëse në legjislacionin osman ai cilësohej edhe zotërues i rajave (sahibi reaya), ai nuk gëzonte të drejtën ta gjykonte vetë fshatarin raja dhe nuk mund ta dëbonte atë nga toka po qe se ky përmbushte detyrimet që kërkonte ligji.
Çdo familje fshatare banuese në një feud kishte ngastrën e tokës që e punonte me pjesëtarët e vet. Ngastrat që u ndodhën në duart e fshatarëve të krishterë, u quajtën si dhe më parë bashtina, kurse ato që ishin në përdorim të fshatarëve myslimanë u quajtën çifligje (çift-një palë, një pendë, në kuptimin e një toke që mund të punohej me një pendë qe). Meqenëse bashtinat dhe çifligjet ishin tokë shtetërore, fshatari gëzonte mbi to vetëm të drejtën që ta punonte dhe ta shfrytëzonte kundrejt detyrimeve që duhej të jepte. Fshatari gëzonte disa të drejta të kufizuara, ai nuk mund të dëbohej nga toka prej spahiut po qe se e punonte dhe paguante detyrimet. Gjithashtu fshatari raja mund t’ia shiste të drejtën e përdorimit të bashtinës pa e copëtuar atë, një fshatari tjetër, por vetëm me lejen e spahiut, të cilit me këtë rast, blerësi duhej t’i paguante taksën e tapisë (resmi tapu). Kur fshatari nuk paguante rregullisht detyrimet e caktuara ose kur e linte tokën pa punuar më tepër se tre vjet, spahiu kishte të drejtë t’ia merrte tokën dhe t’ia jepte një tjetri, duke i marrë këtij taksën e tapisë.
Fshatari raja gëzonte të drejtën e një trashëgimie të kufizuar mbi bashtinën apo çifligun e vet. Djali ose djemtë e tij e trashëgonin të drejtën e punimit të tokës, por pa e pjesëtuar atë. Ata nuk ishin të detyruar të nxirrnin tapi të re dhe të paguanin taksën e tapisë. Të drejtën e trashëgimisë e gëzonin edhe të afërmit e tjerë të fshatarit raja (bijat, vëllezërit, motrat), kur ky nuk linte trashëgimtar mashkull, por në këtë rast trashëgimia nuk ishte e lirë, meqenëse këta duhej të nxirrnin tapi të re dhe të paguanin taksën e tapisë.
Pra, e drejta e pronësisë së tokës mirie ishte e pjesëtuar midis shtetit, që ruante për vete të drejtën e disponimit, dhe spahiut, që gëzonte të drejtën e zotërimit, kurse fshatari kishte të drejtën dhe detyrën e punimit e të shfrytëzimit.
Kjo pronësi solli si pasojë që pushteti i spahiut në pronën osmane të mos kishte pavarësi dhe imunitet të plotë financiar, administrativ dhe gjyqësor.
Duke qenë vazhdimisht nën kontrollin e organeve të pushtetit qendror, spahinjtë ishin kufizuar të mblidhnin vetëm të ardhurat e zotërimeve që u përkisnin, sepse pushteti qendror i vilte të ardhurat e veta me anën e organeve të veçanta të tij.
Në kategorinë e tokave shtetërore bënte pjesë edhe hasa-çifligu (ose hasa). Kjo ishte një ngastër toke në madhësinë e një bashtine që brenda zotërimit të vet e mbante në zotërim personal spahiu. Këto ngastra u jepeshin dhe u merreshin spahinjve së bashku me të. Ato nuk shiteshin si pronat në zotërim privat.
Si ekonomi personale të spahinjve, hasa-çifligjet ishin të çliruara nga çdo lloj detyrimi dhe taksa të zakonshme ose të jashtëzakonshme shtetërore.
Për punimin, mbjelljen etj., të këtyre ngastrave, spahinjtë përdornin punën angari të fshatarëve të timareve të tyre, dhënien me qira ose me gjysmatari. Në shek. XV haset e çifligjet e spahinjve ishin zakonisht vreshta, kopshte, ullishte, pemë frutore, mullinj etj. Në shek. XVI numri i hasa-çifligjeve vjen e zvogëlohet, meqenëse spahiu ishte i lidhur me luftërat dhe shteti lejoi dhënien e tyre me tapi. Mbas një shekulli zotërimet personale nuk përmenden fare.





Tokat private (mylk) dhe të institucioneve fetare
Një kategori të dytë të pronave tokësore nën sundimin osman e përbënin tokat në pronësi private. Zakonisht fshatarët kishin pranë banesave të tyre nga një sipërfaqe të vogël toke, mbi të cilën gëzonin pronësinë e plotë private dhe që nuk e kalonte një dynym. Ato ishin kryesisht kopshte, vreshta, ullishta etj. Prona private ishin edhe ndërtesat (kasollet, plevicat e shtëpitë) dhe mullinjtë. Këto prona mylk mund të shiteshin dhe të dhuroheshin nga pronarët e tyre pa kufizimet që ekzistonin për tokat shtetërore. Vetëm në rast se fshatari e humbiste tokën e bashtinës ose largohej nga timari pa lejen e spahiut, atëherë ky kishte të drejtë të vinte dorë mbi pronat e tij mylk.
Në kategorinë e pronave private mbi tokën, vendin kryesor e zinin zotërimet e dhëna përgjithmonë dhe të pakushtëzuara me detyrimin ushtarak. Nga fondi i tokave shtetërore, me anë të një akti të veçantë pronësimi (mylkname), sulltanët u dhuronin komandantëve të shquar të ushtrisë ose funksionarëve të lartë të administratës, për merita të veçanta ndaj shtetit osman, fshatra ose krahina të tëra në formë mylku, të quajtura edhe mylqe tokësore. Pronarët e këtyre zotërimeve gëzonin mbi to të gjitha të drejtat e një prone të plotë. Ata mund t’i shisnin, t’ua linin trashëgim pasardhësve të tyre, t’i dhuronin ose t’i kthenin në prona institucionesh fetare myslimane.
Pronarëve të mylqeve tokësore u ishte dhënë e drejta të vilnin nga rajatë jo vetëm detyrimet që nxirrte zakonisht çdo spahi, por edhe një pjesë të atyre që kalonin në dobi të arkës shtetërore. Veçse me gjithë këto të drejta, sulltani kishte gjithmonë pushtet t’ua merrte këto mylqe kur ta shihte të arsyeshme.
Mylket tokësore u shfaqën në trojet shqiptare qysh nga fundi i shek. XIV, kur sulltan Murati I i dhuroi një mylk të madh një komandanti të shquar në pushtimin e Rumelisë, Evrenoz Beut. Në kufijtë e këtij mylku përfshihej edhe krahina e Bilishtit. Ato u shtuan në fund të shek. XV dhe gjatë shek. XVI. Kështu, p.sh., më 1484 sulltan Bajaziti II i dhuroi si mylk ish-sanxhakbeut të Janinës dhe dhëndrrit të sulltan Mirahor Iljas beut, fshatrat Peshkopje (aty ku u shtri më vonë qyteti i Korçës), Panarit, Treskë, Leshnjë, Boboshticë dhe Vithkuq të krahinës së Korçës. Pronat mylk më të mëdha në Shqipëri iu dhanë nga sulltan Sulejman Ligjvënësi Mustafa Pashës (1523), njërit nga pinjollët e myslimanizuar të familjes së Dukagjinëve. Ato përfshinin 33 fshatrat e nahijeve fqinje të Zadrimës dhe të Ragamit. Krahas mylqeve tokësore ndeshen edhe disa forma të tjera të pronësisë private. Një nga këto ishte mylku i dhënë kundrejt dërgimit të luftëtarëve (eshkinxhinj). Në rast se ato nuk kryenin detyrimin merrej prodhimi i një viti. Një formë tjetër ishte çifligu mylk, i ngarkuar me shërbimin ushtarak. Tri çifligje të tilla ndeshen në fillim të shek. XVII në fshatrat Dushnik të Beratit, në Zhezharë e në Rizovë të Shpatit. Pronat mylk në trojet shqiptare zinin një sipërfaqe shumë të vogël të tokës së punueshme në krahasim me sipërfaqen e tokës së shpallur shtetërore dhe të ndarë në zotërime ushtarake e administrative si në vendet e tjera të perandorisë. Në shek. XVI thuajse u ndërpre praktika e dhurimit të mylqeve tokësore, kurse ato ekzistuese u shndërruan në shumicën e tyre në vakëfe.
Në truallin shqiptar gjendeshin edhe toka në pronësi të institucioneve fetare myslimane (vakëfe). Këto ishin prona të kategorisë private, sepse përbëheshin nga toka të dhuruara prej sulltanëve në formë mylku dhe nga toka mylk të dhuruara nga besimtarët. Në vakëfe u kthyen siç u tha më sipër, edhe shumica e mylqeve tokësore që gëzonin feudalët e mëdhenj.
Tokat në pronësi të institucioneve fetare myslimane ishin të paprekshme edhe nga vetë sulltani. Për këtë arsye, shumica e pronarëve të mylqeve tokësore nuk ngurruan t’i kthenin pronat e tyre të kësaj kategorie në prona institucionesh fetare myslimane sipas rregullave të institucionit të vakëfit, duke caktuar sipas vullnetit të tyre administratorin (myteveliun) dhe mënyrën e ndarjes së të ardhurave të kësaj prone. Duke përfituar nga këto rregulla, pronarët e këtyre mylqeve, pasi linin një pjesë të të ardhurave në dobi të ndonjë institucioni fetar, siguruan për vete dhe për trashëgimtarët e tyre brez pas brezi pjesën tjetër të të ardhurave, si dhe të drejtën e administrimit të pronave të veta. Në këtë mënyrë, ata iu shmangën rrezikut të konfiskimit nga ana e sulltanit.
Tokat e vakëfuara nuk mund të shiteshin, të dhuroheshin ose të ktheheshin në prona individuale. Tokat e para vakëfe në Shqipëri ndeshen nga fillimi i shek. XVI. Më 1505 Mirahor Iljas beu tokat e tij në fshatrat Peshkopje, Vithkuq, Leshnjë, Boboshticë etj., të kazasë së Korçës, i ktheu në toka vakëf. Në kohën e sundimit të sulltan Sulejman Ligjvënësit u kthyen në vakëf edhe mylqet tokësore të Zadrimës dhe të Ragamit. Procesi i vakëfimit vazhdoi edhe në shekujt e mëvonshëm.
Më 1641 Arkitekt (mimar) Kasemi ktheu në vakëf çifligje, kullota dimërore, banja, çezma, mullinj në sanxhakët e Vlorës e të Elbasanit, përveç objekteve në krahina të tjera të perandorisë. Sheqere Pare, një nga gratë e oborrit perandorak, i ktheu në vakëf fshatrat Voskopojë e Podgorie të krahinës së Korçës, që i ishin dhuruar si pronë private (1647). Po në këtë kohë vakëfit të Arkitekt Kasemit iu shtuan tri çifligjet mylk në fshatrat Dushnik të Beratit dhe në Zhezharë e Rizovë të kazasë së Shpatit.
Sipas kodeve osmane vakëfet përbëheshin vetëm prej pronash private, por në shek. XVII-XVIII janë vakëfuar edhe toka shtetërore. Në vitin 1678, Aishja, banore e fshatit Syzezë të Mallakastrës, la vakëf një pjesë të pasurisë së saj të përbërë prej një shtëpie përdhese, një kopshti, një vreshte, një hambari dhe një are në madhësinë që punohej me një pendë qe, 15 kokë bagëti dhe gjysma e një kullote. Këto vakëfe vetëm formën kishin të përbashkët me vakëfet e ngritura në bazë të sheriatit, prandaj Koçi Beu, nga Mborja e Korçës, i quan vakëfe të paligjshme.

Marrëdhëniet shoqërore
Ashtu si në krejt perandorinë, edhe në Shqipëri shoqëria u nda në klasën ushtarake dhe në rajatë. Tek ushtarakët përfshiheshin të gjithë ata që ishin në shërbim të drejtpërdrejtë të sulltanit dhe që nuk merreshin me prodhimin. Sipas funksionit, ushtarakët ndaheshin në njerëz të shpatës dhe të penës. Në njerëzit e penës përfshiheshin ulematë, kadilerët, nëpunësit e financës. Në të shpatës hynin në radhë të parë zotëruesit e timareve, të ziameteve dhe haseve të lidhur me shërbimin ushtarak, zotëruesit e feudeve të lidhur me shërbime në administratën shtetërore, pronarët e mylqeve tokësore. Për të gjithë këta i përbashkët ishte fakti se, si zotërues të tokës, ata gëzonin të drejtën të merrnin prej fshatarësisë një pjesë të të ardhurave.
Në shek. XVI-XVII shtresa drejtuese në rajonet e ish-principatave shqiptare, duke përjashtuar ndonjë sanxhakbej, myfti apo kadi të dërguar nga vise të tjera, ishte me prejardhje vendase. Për më tepër, një pjesë e saj vinte nga radhët e fisnikërisë shqiptare të parapushtimit, por tashmë, pavarësisht nga kjo prejardhje, ajo ishte pjesë e pandarë e tërësisë së klasës feudale osmane. Rol të rëndësishëm për këtë ndryshim luajti edhe ndikimi i fesë e i kulturës turko-islame. Fakti se në fillim të shek. XVI spahinjtë e krishterë ishin shumë të rrallë, dhe se, pak më vonë, ata u islamizuan që të gjithë, tregon se integrimi i feudalëve me prejardhje shqiptare në gjirin e klasës osmane u bë i plotë qysh në këtë shekull. Në trevat verilindore shqiptare të Rrafshit të Dukagjinit dhe të Kosovës struktura etnike e feudalëve pësoi ndryshime të thella. Si rrjedhim i pushtimit të këtyre trevave në shek. XV, i vendosjes dhe i përforcimit të administratës shtetërore osmane si dhe i shpronësimit të ish-shtresës sunduese në to, u shkatërrua përfundimisht ish-aparati shtetëror, kurse vetë fisnikëria e mëparshme, një pjesë e së cilës u asgjësua edhe fizikisht në konfliktet luftarake, u zhduk si forcë e pavarur ekonomike dhe politike. Të 259 feudet që u krijuan në ato rajone në vitin 1455, iu dhanë në zotërim pjesëtarëve të klasës së re sunduese osmane. Në këtë forcë të re sunduese u integrua një numër i kufizuar feudalësh të vegjël të krishterë. Në fillimet e pushtimit shtresa e re sunduese përbëhej në shumicën e vet nga spahinj myslimanë, kryesisht turq për nga kombësia, dhe nga feudalë të islamizuar prej trevave të tjera ballkanike. Elementi shqiptar në gjirin e saj, që ishte i pakët në fillim, u shtua në periudhën kalimtare nga shek. XV në shek. XVI për të zënë pak nga pak vendin kryesor. Ky fenomen u arrit nga elementë shqiptarë, që ishin vendas dhe jo nga elementë etnikë serbë, sepse feudalët serbë ishin të ardhur dhe ndodheshin në një truall etnik të huaj. Pra, mbushja e klasës feudale osmane me më shumë elementë të dalë nga gjiri i popullsisë vendase shqiptare u krye në trojet verilindore shqiptare, pikërisht ashtu siç u krye edhe në rajonet e ish-principatave shqiptare. Edhe pushtuesit osmanë ishin të interesuar për një mbushje të tillë nga elementë vendas, sepse kështu siguronin një mbështetje shoqërore vendase.
Në gjirin e shtresës së re sunduese, ashtu si kudo në perandori, e sidomos në pjesën evropiane të saj, për shkak të vetë sistemit feudal-ushtarak osman, u krye një diferencim i theksuar. Ky diferencim vihet re qysh në regjistrimin e vitit 1485 në sanxhakun e Shkodrës. Sipas këtij regjistrimi, masa e spahinjve të vegjël përfitonte vetëm 1/4 e sasisë së përgjithshme të detyrimeve të sanxhakut, kurse 3/4 e saj i ndanin sanxhakbeu dhe një zaim. Në këtë fazë të parë të pushtimit osmanët u mbështetën më tepër tek aristokracia feudale dhe te forca ushtarake që nxirrte ajo, sesa te spahinjtë timarlinj ende të pafuqishëm dhe të paktë në numër.
Në Shqipëri ekzistonte edhe një shtresë ushtarakësh që, në vend të rrogave, gëzonin të ardhura deri në 1 400 akçe nga timare të vogla të quajtura “timar gjedik” të lëshuara në emër të kështjellave, të ardhurat e të cilave u ndaheshin pjesëmarrësve të garnizoneve të tyre. Këta ushtarakë shërbenin sidomos në objekte të fortifikuara malore.
Në grupin e dytë hynin ata që merreshin me prodhimin dhe që shlyenin një varg taksash. Ata njiheshin me emrin e përgjithshëm raja. Me këtë emër dallohej fshatarësia e vendosur në sistemin e timarit. Ajo kishte detyrime kundrejt spahiut dhe shtetit. Frytet e prodhimit të saj ndaheshin midis tyre. Një kategori tjetër ishte fshatarësia e varur drejtpërdrejt nga pushteti qendror, si jyrykët dhe vojnukët, zotërues të bashtinave të lira. Një kategori e tretë ishte fshatarësia me origjinë skllavi (gulame e ortakçinj) që varej nga feudali. Pushteti qendror nuk kishte kompetenca mbi ta. Ligji nuk i konsideronte ata juridikisht të lirë. Zakonisht ata punonin hasa-çifligun e spahiut, si dhe tokën që u jepte spahiu së bashku me farën, dhe prodhimin e ndanin përgjysmë (ortakçinj). Së fundi, në sistemin e timarit ishte një kategori fshatare e ngarkuar me disa detyra speciale nga pushteti qendror. Ndaj feudalit shlyente të gjitha detyrimet si gjithë fshatarësia e vendosur nën timar, kurse shteti e kishte çliruar nga disa taksa. Midis këtyre kategorive të rajasë kishte dallime rigoroze nga legjislacioni osman. Biri i rajasë ishte raja. Ortakçinjtë nuk mund të martoheshin me gra rajash, sepse fëmija konsiderohej raja.
Kufijtë midis këtyre dy grupeve (ushtarakë dhe raja) ishin të përcaktuar qartë. Spahinjtë që nuk kryenin shërbimin ushtarak, humbisnin zotërimin dhe kalonin në grupin e dytë, kurse kalimi nga grupi i dytë në të parin bëhej shumë rrallë dhe me dekret të sulltanit.
Marrëdhëniet midis spahinjve dhe fshatarëve raja shqiptarë u përcaktuan jo vetëm nga ligjet e shtetit osman, por edhe nga traditat që ekzistonin këtu më parë. Në shek. XV, kur institucionet feudale osmane ishin në formim e sipër, pushtuesit nuk ishin në gjendje të ndryshonin njëherësh format e pronësisë dhe marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore që ishin konsakruar për shekuj me radhë. Kjo i detyroi ata që t’i merrnin parasysh dhe madje të përvetësonin të gjitha ato forma e institucione që përputheshin me interesat e tyre. Një institucion i tillë ishte pronia, e cila kishte ngjashmëri në disa drejtime me institucionin e timareve që osmanët kërkonin të zbatonin pas pushtimit. Gjatë shekullit të parë të pushtimit, ata ruajtën në disa zona masën dhe format e mëparshme të shlyerjes së rentës feudale, me qëllim që të mos acarohej më tej qëndresa e fshatarësisë. Në një pjesë të krahinës së Shkodrës fshatarësia fushore vazhdoi të shlyente detyrimet në bazë të sistemit proniar të dukatit e modit, kurse fshatarësisë malore të Mbishkodrës dhe të Dukagjinit iu njoh e drejta e shlyerjes së rentës feudale, një dukat për çdo vatër, siç ishte para pushtimit. Që nga fillimi i shek. XVI fshatarësia raja filloi të lidhej me tokën. Sipas kanunameve të sulltan Selimit I dhe të Sulejman Ligjvënësit, spahiu gëzonte të drejtën t’i kthente të ikurit në vendbanimet e tyre brenda një periudhe 10-vjeçare, kur ishin vendosur në qytete, dhe brenda një periudhe 15-vjeçare, kur ishin vendosur në fshatra. Detyrimi i fshatarit për të mos braktisur tokën e spahiun e vet dhe e drejta e këtij të fundit për të ndaluar largimet e fshatarëve ishin kufizime të rëndësishme për rajanë. Në këtë periudhë tapia për fshatarin raja ishte një akt ligjor, që i shërbente mbajtësit si dëshmi për të provuar të drejtën e zotërimit për një tokë të caktuar, duke marrë mbi vete të gjitha detyrimet mbi të. Ndërsa për spahiun tapia shprehte të drejtat e tij mbi tokën e dhënë në zotërim dhe rrjedhimisht të drejtën për të vjelë detyrimet si zot i tokës. Tapia shërbente jo vetëm si dokument zotërimi, por edhe si dëshmi që shprehte varësinë e fshatarit raja ndaj spahiut e tokës. Ajo përcaktonte lidhjen e fshatarit me tokën dhe detyrimet ndaj spahiut. Detyrimi për të punuar dhe mbjellë tokën nënkuptonte në vetvete një detyrim të fshatarit për të mos u larguar prej saj, për të qenë i lidhur me të. Ai nuk mund ta linte tokën mbi tre vjet pa punuar. Kjo e lidhte atë më shumë me tokën. Një masë me rëndësi që e detyronte fshatarin shqiptar të punonte tokën dhe të mos largohej prej saj ishte taksa e pendëprishjes (çift-i bozan resmi). Kur fshatari braktiste tokën dhe merrej me një veprimtari tjetër, ishte i detyruar të paguante barazvlerën e së dhjetës dhe të taksës së çiftit në fillim 72 akçe për çdo mysliman dhe 87 akçe për çdo të krishterë. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XVI madhësia e saj u ngrit në 330 akçe për një çiflig të plotë dhe 150 akçe për gjysmë çifligu. Ajo mund të kërkohej për sa vjet që toka mbetej pa punuar. Shuma nuk ishte e vogël, prandaj fshatari do të mendohej mirë para se të largohej nga toka. Sipas disa fermaneve të viteve 1635-1636, rajatë duhet të ktheheshin në vendbanimet e përhershme në rast se nuk kishin mbushur 40 vjet, kurse më vonë nuk u mor parasysh as kjo kohë dhe fshatarët mund të ktheheshin edhe pas kalimit të kësaj kohe. Kështu fshatari shqiptar u lidh përfundimisht me tokën. Varësia e fshatarit ishte e dyfishtë: nga toka dhe nga spahiu. Varësia kishte forma të reja. Ajo shprehej në detyrimin për të punuar tokën, për të mos e braktisur atë, për të mos lejuar largimin e fshatarit, në detyrimin e shlyer kur toka lihej pa punuar dhe në taksat ndaj spahiut dhe shtetit. Megjithatë varësia nuk arriti në atë shkallë që kishte arritur gjatë mesjetës në Evropë.

Detyrimet e fshatarësisë shqiptare
Fshatarësia shqiptare, e përfshirë në sistemin e timareve, kishte një varg detyrimesh që kalonin në dobi të spahiut dhe të shtetit osman.
Detyrimet në dobi të spahinjve përfshinin pjesën më të rëndësishme të detyrimeve të fshatarit raja. Në këto detyrime përfshihej e dhjeta (yshyri) mbi prodhimet bujqësore të bashtinës ose të çifligut të fshatarit raja. Ky detyrim vilej në natyrë në masën një pjesë në dhjetë mbi grurin, elbin, thekrën, bathët, thjerrëzat, lirin, urovin, perimet, rrushin, vajin e ullirit, mjaltin, mëshikëzat e mëndafshit etj.
Përveç së dhjetës spahiu i merrte fshatarit në natyrë edhe salarijen, që ishte detyrimi mbi kashtën e grurit, të elbit dhe të thekrës. Kur salarija vilej bashkë me të dhjetën, spahiu merrte një në tetë pjesë të prodhimeve bujqësore.
Fshatari paguante një numër të madh detyrimesh që lidheshin kryesisht me personin e spahiut, si zotërues i rajasë. Më të rëndësishmet e këtyre detyrimeve ishin taksat e rajallëkut: ispenxha për të krishterët dhe taksa e çiftit dhe e çifligut për myslimanët.
Ispenxha vilej nga të krishterët e martuar ose jo, që kishin arritur moshën e pjekurisë, pavarësisht nëse ishin apo nuk ishin pajisur me tokë. Në shek. XV-XVI, ispenxha vilej në masën 25 akçe, kurse në shek. XVIII u ngrit në 35 akçe.
Fshatarët raja të besimit mysliman, të cilët shfrytëzonin një sasi toke që punohej me një pendë qe, paguanin taksën e çifligut në masën 22 akçe. Djali mysliman me t’u martuar ishte i detyruar të jepte taksën e benakut. Ata që kishin në përdorim deri në gjysmë pendë tokë, paguanin 12 akçe, kurse ata që s’kishin tokë 6-9 akçe. Djemtë myslimanë, që kishin arritur moshën 20 vjeç, por ishin të pamartuar, paguanin taksën e beqarit (myxhered) në madhësinë 6 akçe. Madhësia e taksës së pendës mbeti e pandryshuar. Edhe qytetarët myslimanë që kishin tokë e paguanin këtë taksë. Meqenëse ispenxha dhe taksa e çiftit lidheshin me personin e feudalit, në rast se një fshatar raja lejohej nga spahiu i vet të punonte tokë në timarin e një spahiu tjetër, këtij i paguante të dhjetën dhe salarijen, kurse spahiut të vet i paguante taksën e rajallëkut.
Në të holla fshatarët raja u paguanin spahinjve edhe një varg të gjatë detyrimesh të tjera. Në rast se në tokën e spahiut kishte ndonjë mulli, ai merrte tatimin e mullirin. Më 1701 madhësia e tij ishte 30 akçe nga mulliri që punonte gjithë vitin dhe 15 akçe nga ai që punonte gjysmën e vitit.
Fshatarësia shqiptare ishte e detyruar të paguante një sasi të caktuar të hollash për çdo mall të shitur e të blerë si taksë pazari (baxh-i pazar), taksat e peshimit dhe të matjes, taksat e doganës për mallrat e sjella nga jashtë ose të nxjerra jashtë vendit.
Përveç këtyre ajo shlyente një varg taksash që lidheshin me imunitetin financiar-administrativ të zotërimit osman. Ato përmblidheshin me emërtimin badihava e nijabet. Taksat më kryesore ishin ajo e martesës, gjoba për faje e delikte, taksa e tapisë, e sendeve që lënë skllevërit e arratisur, e dhjeta e kullotës, e bejtylmalit etj. Sipas kanunameve të reja, në qoftë se nusja ishte bijë myslimani, madhësia e taksës së martesës që dhëndrri duhej t’i jepte spahiut ishte 60 akçe, në rast se nusja ishte vejushë dhëndrri duhej t’i jepte po spahiut 30 akçe. Kur nusja ishte bijë jomyslimani, dhëndrri jepte gjysmën e saj. Gjobat ishin në varësi të fajit të bërë, për shkelje të normave të së drejtës dokesore, si për rrahje, plagosje, vrasje, vjedhje, përdhunim, dehje me verë etj. Gjobat jepeshin në përputhje me gjendjen ekonomike të fajtorit. Në dobi të spahiut shkonin edhe konfiskimet (java, kaçgun, kull ve xharije myzhdegani) që lidheshin me shitjen e kafshëve të humbura, me lajmin për gjetjen e skllavit ose të skllaves së arratisur, me ndarjen e pasurive të atyre që nuk linin trashëgimtar ose kur trashëgimtarët nuk ndodheshin aty.
Në rast se rajaja vinte e dimëronte në një zotërim tjetër, pa u marrë me bujqësi, paguante taksën e dimërimit në madhësinë 6 akçe në vit. Taksa e tapisë ishte një shumë që paguhej paraprakisht në disa raste: gjatë shitblerjes së të drejtës së zotërimit të fshatarit, kur vdiste një fshatar e nuk linte trashëgimtar. Blerësi i paguante të zotit të tokës këtë taksë dhe i premtonte atij se do ta mbillte çdo vit dhe do t’i shlyente të gjitha detyrimet që i takonin. Kështu, më 1766 vdiq Haxhi Aliu pa lënë trashëgimtar. Qeveritari i sanxhakut të Elbasanit, Sulejman Pasha, dhe i vëllai i morën me tapi tokat me kusht që t’i mbjellin për vit dhe t’i dorëzojnë të dhjetat ligjore të zotit të tokës. Këtë taksë e merrte spahiu edhe prej tokave të hapura rishtazi. Madhësia e taksës së tapisë caktohej nga personat e paanshëm ose me prodhimin njëvjeçar të asaj toke. Fshatari paguante taksën e tapisë për vendin e shtëpisë (dam tapusu) në madhësinë 50 akçe për tokë të mirë. Për dimërimin ose verimin e bagëtive në një zotërim tjetër, zotëruesit e kopeve i jepnin spahiut si taksë një dele për çdo 300 dhen. Në rast se në territorin e zotërimit ndodhte ndonjë vrasje dhe nuk gjendej vrasësi, popullsia ishte e detyruar të shlyente gjobën “një e dhjetë e gjakut”.
Sipas legjislacionit osman, fshatari raja duhej të kryente 7 ditë në vit punë angari për ndërtimin e hambarit, për transportimin e prodhimeve deri në tregun më të afërt ose deri te hambari etj. Në realitet angaritë ishin shumë të mëdha. Ato dalin qartë në një relacion të Frang Bardhit në vitin 1641. Midis të tjerave atje thuhej se angaritë përdoren “kurdoherë që turqit kanë nevojë për punëtorë që të korrin të vjelat, të lërojnë tokën, të mbjellin, të ndërtojnë shtëpi e kulla, të mbartin drurë në çdo kohë edhe po të bjerë dëborë dhe pa u paguar asgjë ...”.
Me rastin e vjeljes së prodhimeve ose të festave fetare, fshatarësia u jepte spahinjve dhurata të ndryshme, si pula, fruta etj.
Fshatarësia raja i shlyente detyrimet në angari, në natyrë e në të holla. Angaritë ligjërisht ishin të pakta. Përpjesëtimi midis formës në natyrë e asaj në të holla nuk ishte i njëjtë në të gjitha krahinat. Ai varej nga statusi e pjelloria e tokës, por mbizotëronte forma në natyrë. Me kalimin e kohës, me zhvillimin ekonomik të vendit, ndonëse me ngadalë, filloi të rritet pesha e detyrimeve në të holla në dëm të atyre në natyrë.
Në dobi të shtetit fshatarësia shqiptare shlyente një varg detyrimesh të ndara në dy grupe kryesore: të zakonshme dhe të jashtëzakonshme.
1. Detyrimet e zakonshme ishin të mbështetura në sheriat, ku përfshiheshin taksa për kokë (xhizja) dhe ajo e bagëtive (xhelepi). Taksa për kokë në tokat shqiptare, deri në vitin 1690, shlyhej në bazë të hanesë (shtëpisë). Në shek. XV-XVI haneja përfaqësonte një shtëpi, ku kryefamiljar ishte burri, dhe një bive (e ve), ku kryefamiljar ishte gruaja. Madhësia për krahinat e ndryshme lëvizte nga 14 akçe deri në 51 akçe për hane. Në shek. XVII një hane përfshinte disa shtëpi të zakonshme. Në fillim të këtij shekulli madhësia e xhizjes arriti në 40 akçe për hane, kurse në fund të tij u ngrit në 300 akçe. Që nga viti 1690 u përdor një sistem tjetër llogaritjeje. Popullsia u nda në tri kategori: të pasur, të mesëm e të varfër. Nga një i pasur merreshin 1 200 akçe, nga një i mesëm 600 akçe dhe nga një i varfër 300 akçe. Deri në fillim të shek. XIX madhësia e xhizjes u ngrit vetëm 10%, ndërkohë monedha ishte zhvleftësuar tri herë.
Mbi kurrizin e fshatarësisë binte edhe detyrimi kolektiv. Popullsia e fshatit ishte e detyruar të paguante edhe pjesën e atyre që ishin larguar. Për rrjedhojë, në vend që të shlyente 300 akçe për një hane, madhësia arrinte 1 450 akçe.
Xhelepi përmblidhte në vetvete disa tatime e taksa: detyrimi i dhenve, i vathës, e dhjeta nga kafshët e trasha, taksa e kalimit në gryka e në ura. Madhësia e tyre ka ardhur duke u rritur. Në shek. XVI merrej si detyrim të dhenve 1/2 akçe për kokë, në mes të shek. XVII arriti një akçe për kokë dhe në shek. XVIII u ngrit në 3 akçe për kokë.
2. Detyrime të jashtëzakonshme. Ashtu si në të gjithë Perandorinë Osmane, edhe në tokat shqiptare vileshin katër detyrime kryesore të jashtëzakonshme: avarizi, nuzuli, sursati dhe ishtira. Avarizi e nuzuli janë vjelë bashkë. Gjatë shek. XV-XVI ato vileshin në natyrë në çdo 4-5 vjet, kurse në shek, XVII ato pothuajse u bënë të përvitshme dhe vileshin në të holla, në bazë të sasisë e të cilësisë së tokës. Njësia bazë përsëri ishte haneja e cila llogaritej me 10 shtëpi të zakonshme. Çdo hane në vitin 1646 paguante 325 akçe si avariz e 300 akçe si nuzul, kurse në mesin e shek. XVIII u ngrit respektivisht në 350 e 600 akçe. Prej mesit të shek. XVIII deri në vitin 1831 të dy taksat arrinin 1 180 akçe. Për shkak të garancisë kolektive madhësia ngrihej deri në 1 600 akçe.
Për nevojat e luftës fshatarësia shqiptare ishte e detyruar të dorëzonte sasira kulturash bujqësore ose kundërvleftën e tyre në të holla. Sipas një fermani të vitit 1679, kazaja e Beratit së bashku me Mallakastrën duhej të dorëzonte 2 000 kg elb në vleftën 40 000 akçe, 200 vukije vaj, dru, kashtë, gjithsej 158 000 akçe. Çdo hane duhej të shlyente 523 akçe si sursat (1716). Jo rrallë sursati është zëvendësuar me ndonjë shërbim, si mirëmbajtje ure etj. Përveç rekuizimit falas, shteti kërkonte sasira rezervash ushqimore me çmime të caktuara dhe më të ulëta se ato të tregut. Në vitin 1712, vetëm nga ndryshimet e çmimeve, një hane në krahinën e Beratit i takonte të jepte 340 akçe si ishtira.
Krahas katër detyrimeve kryesore, fshatarësia raja shlyente edhe disa taksa të tjera të jashtëzakonshme, si “të holla për rrogat e ushqimin e ushtarëve me rrogë”, “marrje me qira të kafshëve të ngarkesës e të karrocave”. Në vitet 1745-1746 u volën nga 1 560 akçe për hane në kazanë e Beratit si taksë për kafshët e ngarkesës dhe karrocat. Një taksë tjetër ishte “të hollat për menzilet”. Pranë stacioneve (menzil), mbaheshin një numër kuajsh për nevojat e korrierëve. Për mbajtjen e tyre popullsia përreth stacionit shlyente këtë taksë; qeveria organizonte postën, ndërsa popullsia paguante detyrimin. Në këtë grup përfshihej edhe taksa “të hollat e garancisë”, me të cilën fshatarësia detyrohej të mbante rendin e qetësinë pas shtypjes së kryengritjeve.
Qysh nga mesi i shek. XVII, me rastin e heqjes së haseve, një pjesë e këtyre detyrimeve iu dha valinjve dhe mytesarifëve si plotësim i rrogave të tyre. Këto njiheshin si taksat e rënda (tekalif i shakka). Më kryesoret ishin: “ndihmë në kohë lufte”, “ndihmë në kohë paqeje”, “të holla për rezervat ushqimore”(zahire baha), “për veshjen” (kaftan baha), “për inspektim” (devri kudrimije). Ndihmë në kohë lufte i jepej kryekomandantit për të mbuluar shpenzimet e luftës. Në vitin 1742 popullsisë së Peqinit i kërkohej kjo taksë për llogari të valiut të Rumelisë dhe të qeveritarit të sanxhakut të Elbasanit. Ndihmë në kohë paqeje ishte një lloj rroge e valiut të Rumelisë në kohë paqeje. Po atë vit popullsia e Peqinit duhej të shlyente atë taksë për të njëjtët persona. Më 1750 në sanxhakun e Vlorës u volën 4 500 groshë për llogari të kësaj takse. Taksa për rezervat ushqimore ishte për të përballuar shpenzimet për blerjen e ushqimeve të valiut të Rumelisë dhe të njerëzve që e shoqëronin, kur ai dilte jashtë vendqëndrimit të përhershëm. Për vitin 1675-1676 ruhet një regjistër i ndarjes së këtij detyrimi midis fshatrave të kazasë së Beratit. Në tokat shqiptare taksa për veshjen kishte një kuptim më të gjerë. Ajo shërbente jo vetëm për veshjen e bejlerbeut të Rumelisë, por të të gjithë ushtarëve me rrogë të mobilizuar. Prej vitit 1716 detyrimet që shkonin në dobi të pushtetit lokal mbetën dy: “ndihmë në kohë lufte” e “ndihmë në kohë paqeje”.
Përveç këtyre detyrimeve të ligjshme, pushteti lokal vilte edhe detyrime të jashtëligjshme, si detyrimin e “zotimit” (pokllon), “të hollat për ushtarë” (sekban akçesi), “për bajrakun”, “gjobat për vrasje”, “të holla për shuajt e këpucëve”, “për mikpritje”, “për shkëmbim monedhe” etj.
Edhe pjesa që shkonte për llogari të shtetit realizohej në tri forma: në punë angari, në natyrë e në të holla. Angaria zinte një vend më të vogël dhe lidhej me meremetimin e rrugëve e të urave; në natyrë vilej nëpërmjet rekuizimeve, kurse në të holla nëpërmjet detyrimeve të zakonshme.
Përpjesëtimi midis pjesëve që shkonin në dobi të spahiut e të shtetit përcaktohej nga një varg faktorësh. Ai nuk mund të ishte i njëjtë për të gjitha kategoritë e fshatarësisë raja, si për myslimanë e të krishterë. Përpjesëtimi varej nga shteti, i cili me urdhra të posaçme falte nga detyrimet krahina, zotërime apo institucione fetare. Megjithatë, prirja e rritjes ishte në dobi të pjesës që merrte shteti. Gjendja e fshatarit raja rëndohej edhe nga mënyra e vjeljes së detyrimeve. Si spahinjtë, edhe shteti, përdorën dy mënyra: e para, me anë të një përfaqësuesi, kurse e dyta, me anë të sipërmarrjes disashkallëshe. Të dyja mënyrat linin shteg për grabitje.
Pa dyshim, rritja e madhësive të detyrimeve sillte rritjen e shkallës së varfërimit të fshatarësisë raja. Për këtë mund të gjykohet nga evoluimi i pjesës që shkonte në favor të shtetit. Në bazë të fermaneve në vitet 70 të shek. XVII një hane i shlyente shtetit e vjelësve të detyrimeve 375 ose 405 akçe si xhizje, kurse në vitin 1592, vetëm 100 akçe. Me fjalë të tjera madhësia ishte rritur 3,7-4 herë, kurse monedha ishte zhvleftësuar 3,4 herë, d.m.th. rritja nuk ishte e madhe. Në bazë të detyrimit kolektiv në vitin 1681 në krahinat e Beratit u volën nga 960 akçe për hane. Kështu, madhësia u rrit 8 herë në krahasim me vitin 1592. Me kthimin e detyrimeve të jashtëzakonshme nga periodike, çdo 4-5 vjet, në të përvitshme pati një rritje prej 4-5 herë. Nga ana tjetër, ato pësuan një rritje të vazhdueshme. Kështu avarizi u rrit tri herë, nuzuli 2 herë, sursati 2 herë. Gjatë periudhës mesi i shek. XVII-mesi i shek. XVIII, pjesa në dobi të shtetit u rrit nga 172% në 295%, kurse monedha u zhvleftësua 110%. Pa dyshim, shkalla e rritjes së detyrimeve ishte e ndryshme. Rritja më e madhe ishte te të krishterët, pastaj vinin rritësit e shpezëve të gjuetisë etj.

2. KRAHINAT MALORE TË VETËQEVERISURA.
SHTRIRJA TERRITORIALE DHE ORGANIZIMI AUTONOM

Krahinat malore



Përveç zonës së timarit, rajonet e tjera ishin krahinat malore autonome të njohura ligjërisht nga pushteti qendror. Në këtë zonë bënin pjesë ato krahina, që i bënë qëndresë sistemit të timarit i cili nuk gjeti kushte të përshtatshme zbatimi. Në këtë zonë, në Shqipërinë e Veriut përfshiheshin krahinat e Hotit, të Pultit të sotëm, të Shalës, të Shoshit, të Nikaj-Merturit e të Kelmendit, të Iballës, të Spasit, të Fanit të Madh, të Fanit të Vogël, të Mirditës, të Pukës e të Dibrës. Në Shqipërinë e Jugut bënin pjesë krahina e Kurveleshit dhe ajo e Bregdetit, në të cilat përfshiheshin 33 fshatra, si dhe ajo e Sulit, 50 km në jugperëndim të Janinës. Siç shihet, krahinat e vetëqeverisura zinin një vend shumë më të vogël se zona e timarit.
Sipas të dhënave të regjistrimeve osmane të fundit të shek. XV dhe atyre të shek. XVI, në këto malësi fshatrat ishin të rralla e në përgjithësi të vogla dhe gjendeshin mjaft larg njëri-tjetrit. Popullsia e tyre ishte e pakët në numër. P.sh., në malësitë e sanxhakut të Dukagjinit kishte rreth 100 fshatra me 2 400 vatra.
Duke pasur pak tokë buke, fshatarësia e lirë merrej më shumë me blegtori. Ekonomia bujqësore e blegtorale e tyre mbështetej në metoda primitive. Bagëtitë, toka e bukës dhe banesa përbënin pronën private të secilës familje fshatare, ndërsa kullotat e pyjet përbënin pronën e përbashkët të secilit fshat. Duke u mbështetur në radhë të parë në pronën private të mjeteve kryesore të prodhimit, shoqëria malësore gjendej e ndarë në dy shtresa të ndryshme nga njëra-tjetra, në krerët që ishin mbeturina shtëpish aristokrate të periudhës së parapushtimit ose që përfaqësonin farefisni të ndryshme, të cilët zotëronin mjete prodhimi më të shumta se të tjerët, dhe në malësorët e thjeshtë, që ishin pronarë të vegjël. Por në fund të shek. XV e në shek. XVI diferencimi ekonomik i këtyre dy shtresave ishte ende i cekët.
Njësia bazë e kësaj shoqërie ishte familja. Ati i saj ishte zot absolut i pasurisë dhe i gjithë fëmijëve të rrjedhur nga gjaku i vet. Pas vdekjes së tij, pasuria u kalonte me të drejta të barabarta djemve të tij, veçse të drejtën e kreut të familjes e trashëgonte kryesisht djali i parë. Kreu i familjes drejtonte ekonominë e saj dhe e përfaqësonte atë në kuvendin e fisit dhe në atë të fshatit.
Çdo familje ruante lidhjet e veta farefisnore me familjet e tjera të rrjedhura, sipas traditës, nga një i parë i përbashkët. Këto familje përbënin, sipas emërtimeve dokesore, një “fis të caktuar”. Çështjet e përbashkëta, që u interesonin të gjithë pjestarëve të “një fisi”, zgjidheshin nga kuvendi i “fisit”. Ky përbëhej nga të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e kreut të “fisit”, i cili rridhte nga djali i parë i themeluesit të këtij lloji “fisi”.
Meqenëse në gjysmën e dytë të shek. XV fshatrat përbëheshin nga familje “fisesh” të ndryshme, zgjidhja e problemeve të tyre ekonomike e shoqërore kryhej në kuvendin e fshatit, ku bënin pjesë të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e plakut apo të pleqve të zgjedhur nga kuvendi.
Zgjidhja e problemeve të ndryshme nga këto kuvende mbështetej në normat e së drejtës dokesore, të krijuara e të ndryshuara sipas kushteve të reja që kishte krijuar zhvillimi shoqëror për secilën malësi. Normat dokesore, që vepronin në malësitë e Dukagjinit dhe që mbetën deri vonë, tradita gojore i lidhi me emrin e Lekë Dukagjinit (kanuni i Lekë Dukagjinit), ato të malësive të Krujës, Matit e Dibrës i lidhi me emrin e Skënderbeut (kanuni i Skënderbeut), kurse ato të Malësisë së Madhe i ruajti me emrin “kanuni i Maleve”. Edhe krahinat e Kurveleshit, Himarës, Sulit etj., patën kanunet e tyre, me të cilat rregulluan marrëdhëniet e brendshme me karakter ekonomik e shoqëror të malësorëve. Mungesa e autoriteteve dhe e administratës osmane në malësitë e lira bëri që këto kanune të ruheshin gjatë, edhe pse kohë më kohë pleq kodifikues anonimë i pasuruan ose dhe i ndryshuan në përputhje me ndryshimet që sillte zhvillimi i malësive.
Mirëpo me një organizim të tillë nuk mund të zgjidheshin as problemet midis “fiseve” e as ato midis fshatrave. Veçanërisht me këtë organizim të ngushtë nuk mund të zgjidheshin problemet e rëndësishme me karakter politik e ushtarak për vetëqeverisjen dhe për mbrojtjen e malësive të lira nga rreziku i depërtimit të spahinjve osmanë. Në këto kushte doli nevoja e organizimit të një administrate vetëqeverisëse të re, të mbështetur në bashkimin e një vargu fshatrash malësorë në një unitet të vetëm, në një krahinë. Krahina të tilla u bënë ato të Kuçit, Pipërit, Kelmendit dhe të Hotit qysh në gjysmën e dytë të shek. XV. P.sh., vëllazëritë e Kuçërve, Lazorcëve, Bankeqëve, Lopardëve etj., të vendosur në fshatra të ndryshme, por që, sipas traditës, kishin midis tyre lidhje farefisnore, martesore, dokesore, ekonomike etj., formuan krahinën e Kuçit. Mbi lidhje të tilla, të krijuara prej kohësh, u mbështet formimi i krahinave të tjera autonome. Por, për formimin e bashkësive të Shalës, Nikaj-Merturit, Krasniqes, Mirditës etj., u desh të kalonte jo vetëm shek. XV, por dhe shek. XVI. Sidoqoftë procesi i bashkimit krahinor u krye nën udhëheqjen e vëllazërive, të cilat kishin mundur të ngriheshin në një pozitë shoqërore-ekonomike më të lartë se të tjerat. Këto vëllazëri mbizotëruan mbi të tjerat dhe në një varg rastesh i dhanë emrin e tyre gjithë krahinës ose përdorën emrin e saj, si p.sh., krahinës së Kuçit, të Hotit, të Pipërit, të Nikajt, të Mirditës etj. Në raste të tjera krahinat morën emrat e fshatrave ku u vendosën së pari vëllazëritë mbizotëruese, si: Shala, Shoshi, Merturi etj. Edhe fshatrat e reja, që u krijuan ndërkohë prej vëllazërive të shkëputura nga fshatrat më të vjetra, morën zakonisht emrat e krerëve të vëllezërve themelues, si: fshatrat Lekbibaj, Gjonpepaj, Lekaj etj., në krahinën e Shalë-Shoshit.
Bashkimet krahinore vetvetiu përftuan nevojën e krijimit të Kuvendit Krahinor të përbërë, me sa duket, prej krerëve të vëllazërive dhe të udhëhequr prej kreut të vëllazërisë mbisunduese. Ky organ tashmë ishte në gjendje të ngrinte më këmbë, në rast mbrojtjeje ose dhe sulmi, një forcë luftarake mjaft të rëndësishme të përbërë nga burrat që dërgonin fshatrat sipas parimit burrë për shtëpi. Luftëtarët e një “fisi” i udhëhiqte djali pas kreut të “fisit”, që rridhte nga djali i dytë i themeluesit të “fisit”. Në raste të jashtëzakonshme, të qëndresës kundër ekspeditave ushtarake osmane, kuvendi krahinor lëshonte kushtrimin për mobilizimin e gjithë burrave të krahinës të aftë për luftë. Me një bashkim të tillë krahinat e vetëqeverisura u paraqitën si forma organizimi shoqëror shumë të përshtatshme për nevojat e luftës për ruajtjen e vetëqeverisjes dhe për çlirim.
Pa tokë të mjaftueshme e prodhuese dhe me një organizim patriarkal që i bënte ato forca shumë të qëndrueshme ndaj sundimit osman, malësitë e vetëqeverisura shqiptare nuk përmbushnin kushtet e përshtatshme ekonomike e shoqërore për të zbatuar sistemin e plotë të timarit. Për këtë arsye, dhe veçanërisht për të mos acaruar më tej konfliktin politik derisa të konsolidonin dora-dorës sundimin e tyre, autoritetet osmane e lanë gjendjen e malësive gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XV pothuajse ashtu sikurse ishin para pushtimit. Duke u përfshirë në haset e sulltanit ose të sanxhakbejlerëve dhe duke u ngarkuar me detyrimet e mëparshme, krahinat e vetëqeverisura nuk ndërruan veçse kryezotin e dikurshëm me një kryezot të ri. Gjendja e tyre ishte pothuajse e njëjtë me atë të tokave të quajtura haraxhije, të cilat paguanin një detyrim global.
Me regjistrimin e vitit 1485, kur pjesa më e madhe e Malësisë së Madhe dhe e Dukagjinit, si dhe disa fshatra të Tejbunës, u përfshinë në haset e sulltanit dhe të sanxhakbejlerëve të Shkodrës e të Dukagjinit; ato u ngarkuan të paguanin në formë globale aq sa u patën paguar kryezotërve shqiptarë, d.m.th., një flori osman ose një dukat venedikas (baraz me 50 akçe) për shtëpi. Për këtë arsye këta fshatarë e malësorë u quajtën florixhinj. Ky detyrim global duhej paguar nga secila krahinë më vete.
Nga viti 1485 e deri më 1497, pasi e shtrinë sundimin e tyre në malësitë e Veriut, të Verilindjes e të Jugut dhe e përforcuan pozitën në viset fushore e në qytetet, sundimtarët osmanë u përpoqën të zbatonin kudo sistemin e timarit me të gjitha karakteristikat e tij. Florixhinjtë malësorë i shndërruan në derbendxhinj, në roje e mirëmbajtës të rrugëve që kalonin nëpër malësitë. Kështu banorët e gjithë krahinave malore të sanxhakut të Shkodrës nga Hoti e Kelmendi, në perëndim, deri në Tropojë e Pejë, në lindje, duhet të siguronin qarkullimin e lirë në rrugët që lidhnin Shkodrën me Podgoricën, me Pejën e me gjithë Kosovën, kurse ata të krahinës së Kurveleshit në sanxhakun e Delvinës, rrugën që lidhte Vlorën me Gjirokastrën. Njëkohësisht ata duhet të hapnin rrugët nga dëbora dhe të ndërtonin e të mirëmbanin urat. Përkundrejt këtyre shërbimeve atyre u falej detyrimi për të paguar taksat e jashtëzakonshme, por nuk u faleshin detyrimet e së dhjetës, ispenxhës, xhizjes dhe taksës së dhenve që duhej t’i paguanin në formë globale. U përjashtua nga kjo masë krahina e Kelmendit, e cila u ngarkua të paguante vetëm 1 000 akçe xhizje dhe 1 000 akçe ispenxhe, për arsye të varfërisë ekonomike.
Duke e shndërruar florixhiun në derbendxhi, nga njëra anë, shteti osman e rëndoi shfrytëzimin por, nga ana tjetër, ai i la krahinat malore nën kontrollin e malësorëve dhe ligjëroi kështu të drejtën e tyre të vetëqeverisjes.
Në malësitë e Veriut dhe të Verilindjes nuk u krye regjistrimi i detyrimeve sipas sistemit të timarit. Por edhe në ato të Himarës e të Sulit, kur u krye një regjistrim i tillë, pronësia shtetërore mbi tokën nuk u vendos dhe nuk u zbatua sistemi i lëshimit të tapisë. Prona e përbashkët e bashkësive fshatare dhe e vëllazërive malësore mbi kullotat si dhe prona private mbi tokat e punueshme mbetën të lira dhe të pacenuara. Rrjedhimisht, detyrimet mbetën të ngulitura dhe mënyra e pagimit të tyre ruajti formën globale për secilën krahinë më vete. Në malësitë e Kurveleshit sundimtarët osmanë bënë një hap më përpara drejt vendosjes së plotë të sistemit të timarit. Mbas ekspeditës ndëshkimore të sulltan Bajazitit II e gjer më 1506, spahinjtë mundën të depërtonin në fshatrat derbendxhinj. Ky hap bëri që, ndryshe nga derbendxhinjtë e veriut, ata të Kurveleshit u detyruan t’u jepnin spahinjve dhe nga një killë (20 okë ose 25,6 kg) për të dhjetën e badihavatë dhe nga 10 akçe për kokë si ispenxhe.
Derbendxhinjtë shqiptarë nuk i paguanin rregullisht detyrimet, prandaj këto, në më të shumtën e rasteve, mbeteshin vetëm në letër. Për rrjedhim, autoritetet pushtuese organizonin herë pas here ekspedita ushtarake kundër tyre. Por qëndresa e fshatarësisë së lirë malore të veriut e të verilindjes me organizimin e vet shoqëror e ushtarak ishte e fuqishme. Malësorët, të lidhur me njëri-tjetrin dhe pa ndonjë faktor përçarës me rëndësi, përbënin një forcë mjaft kompakte që i jepte qëndrueshmëri e gjallëri luftës së tyre kundër ekspeditave të qeveritarëve osmanë për t’i nënshtruar e për t’i shfrytëzuar.
Edhe pse kishin përballë një forcë të tillë si dhe kushte ekonomike e shoqërore të papërshtatshme për sistemin e timareve, osmanët nuk i reshtën përpjekjet e tyre për t’i futur nën shfrytëzimin e vet dhe për t’i dhënë fund vetëqeverisjes së malësive. Këto përpjekje e acaruan dhe e mbajtën hapur konfliktin politik dhe ekonomik me fshatarësinë malore, trevat e së cilës u bënë vatra të patunduara të qëndresës së gjatë e të ashpër, si dhe një mbështetje e rëndësishme e qëndresës së përgjithshme të popullit shqiptar kundër pushtimit osman.

Depërtimi i spahinjve në krahinat autonome
Në vitet 70 të shek. XVI u rritën më shumë përpjekjet e pushtetit osman për të vënë malësitë e vetëqeverisura nën administrimin e saj të drejtpërdrejtë. Duke përdorur forcën e madhe ushtarake, ai mundi të fuste spahinjtë dhe të rriste numrin e timareve në malësitë, duke copëzuar haset e dikurshme të sanxhakbejlerëve. Kjo u shpreh qartë në të dy regjistrimet e tokave që u kryen në vitin 1571 dhe 1590.
Hasi i madh i sanxhakbeut të Shkodrës, që ishte krijuar më 1485, u zvogëlua shumë dhe pjesa më e madhe e tij u nda në timare më të vogla. Krahina e Hotit u përfshi në ziametin e dy spahinjve: ajo e Pipërit u kthye në dy timare e në një ziamet, krahina e Kelmendit iu dha në zotërim dy spahinjve, krahina e Kuçit u bë timar i garnizonit të kështjellës së Medunit, Palabardhi u copëtua në pesë timare, kurse tokat e Pultit të sotëm, të Shalës e të Shoshit u përfshinë në trembëdhjetë timare, në dy zeamete dhe në hasin e sanxhakbeut. Edhe krahina fushore e Tejbunës, që gëzonte dikur statusin e florixhinjve, në atë kohë u copëtua në 25 timare e në një ziamet.
Më 1582 në sanxhakun e Shkodrës numri i timareve u rrit në 298, kurse ai i ziameteve në 22. Me fjalë të tjera, numri i timareve u rrit 70 për qind më shumë se gjysmëshekulli më parë.
Si rrjedhim i këtyre ndryshimeve, në gjysmën e dytë të shek. XVI statusi i florixhinjve mori fund, kurse ai i derbendxhinjve u kufizua së tepërmi. Sipas kanunamesë së Shkodrës të vitit 1570, secili prej ish-florixhinjve duhej të paguante tani të dhjetën, sipas pjellorisë së tokës. Normat e zakonshme të timarit u vendosën mbi një pjesë të rëndësishme të malësorëve dhe e keqësuan së tepërmi gjendjen ekonomike të tyre. Në kushtet e varfërisë së tokave dhe të vështirësive shumë të mëdha për shtimin e sipërfaqeve të mbjella, apo të numrit të bagëtive, pesha e detyrimeve ishte për ta më e rëndë sesa për rajatë e fushës. Më të rëndë e bëri atë edhe ngritja e taksave që u krye në gjysmën e dytë të shek. XVI. P.sh., kelmendasit detyroheshin të paguanin dyfishin e shumave që u ishin caktuar më 1497. Edhe kuçasit, megjithëse kishin një pakësim në numrin e shtëpive, pësuan të njëjtin fat, kurse banorëve të Pultit të sotëm, të Shalës dhe të Shoshit iu trefishuan detyrimet në krahasim me atë periudhë.
Në vitin 1570 kushte më të rënda u vendosën edhe mbi katër malësitë e sanxhakut të Dukagjinit: të Dibrës, të Spasit, të Pukës dhe të Iballës. Ndryshe nga krahinat e tjera të këtij sanxhaku, duke bërë pjesë në hasin e sanxhakbeut, këto katër malësi kishin mundur të ruanin gjer në këtë kohë vetëqeverisjen. Mirëpo tashmë edhe mbi to ishte vendosur pagimi i të gjitha detyrimeve të zakonshme të rajave, sikurse xhizja, ispenxha, taksa e çiftit, e dhjeta, nijabeti etj.
Më 1590 këtyre detyrimeve të malësorëve iu shtua edhe taksa e dhenve, veçse në malësitë e Dukagjinit e të Mbishkodrës, në përgjithësi, nuk vileshin taksat e jashtëzakonshme. Tashmë nuk zbatohej as devshirmeja.
Krahina e Mirditës gjer në vitin 1570 i qëndroi ende presionit osman dhe nuk ishte nënshtruar. Por edhe banorët e kësaj krahine më 1590 ishin nënshtruar dhe tokat e tyre ishin kthyer në timare të garnizonit të kështjellës së Lezhës, ato të Iballës dhe Fanit të Madh në timare të garnizonit të Kalasë së Dukagjinit, kurse tokat e tjera u përfshinë në hasin e sanxhakbeut.
Krahinat e Dibrës, të Pukës dhe të Spasit tashmë ishin shkëputur nga hasi i sanxhakbeut dhe ishin ndarë gjithashtu në timare e ziamete. Në fshatrat e Dibrës e të Pukës ishin vendosur nga dy spahinj, kurse në Spas një zaim e një spahi. Kështu, nga fundi i shek. XVI, spahinjtë, dhe bashkë me ta edhe sundimi i tyre, u vendosën në malësitë e Veriut e të Verilindjes. Megjithëkëtë, pavarësisht se toka e tyre ishte shpallur pronë shtetërore, prapë se prapë sistemi i timareve nuk u zbatua sikurse në trevat e tjera të tokave shqiptare. Qeveritarët osmanë nuk vunë dot në jetë ndarjen e tokës me tapi, prandaj forma e pronësisë nuk pësoi asnjë ndryshim. Sistemi i timareve nuk mund të hidhte rrënjët e veta dhe të ushqehej në këto malësi ku mbizotëronte ekonomia blegtorale dhe ku prodhimi i tokës nuk plotësonte as nevojat më të domosdoshme të malësorëve që e punonin. Për këtë arsye, por edhe për shkak të qëndresës së ashpër të këtyre malësorëve, detyrimet, edhe pse kaluan nga duart e sanxhakbeut në ato të spahinjve, u lanë të nxirreshin përsëri në formë globale. Si pasojë, varësia e malësorit ndaj feudalit mbeti e zbehtë në timaret e spahinjve të veçantë dhe nuk u vu fare në jetë në timaret e tjera që u ishin dhënë kolektivisht garnizoneve të kështjellave në malësi. Malësorët e vazhduan pa ndërprerje qëndresën e tyre kundër çdo orvatjeje të sunduesve për të përforcuar pushtetin osman dhe për t’u imponuar sistemin e timarit në krahinat e tyre.
Në ecurinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore që po kryheshin në zonat e sistemit të timarit edhe shoqëria e lirë malësore e krahinave të vetëqeverisura nuk mbeti në vend.
Edhe pse banorët e këtyre krahinave kishin vështirësi ngaqë nuk e reshtën qëndresën sa herë që spahinjtë osmanë u orvatën për t’i nënshtruar, lidhjet e tyre me krahinat e tjera të vendit, e veçanërisht lidhjet ekonomike, nuk u ndërprenë. Malësorët e lirë vazhduan të shkëmbenin prodhimet blegtorale me prodhime bujqësore, sidomos me drithëra buke, dhe të shtegtonin me tufat e bagëtive në kullotat dimërore, duke u paguar pronarëve feudalë detyrimet përkatëse. Madje një pjesë e tyre vazhdoi të shkonte nëpër qytete e prona bujqësore për punë stinore, kurse disa të tjerë u shkëputën kohë më kohë nga malësitë dhe u vendosën përfundimisht nëpër çifligje. Kështu banorët e malësive të lira jo vetëm që nuk mbetën të izoluar, por pësuan ndikimin e zhvillimit ekonomik të zonave nën sistemin e timarit dhe të çifligut.
Duke pasur në themelin e vet kryesisht pronën private, shoqëria e lirë malësore hyri në shek. XVII e ndarë, nga njëra anë, në krerë të pasur fshatrash e fisesh, dhe, nga ana tjetër, në malësorë të thjeshtë e në përgjithësi të varfër. Krerët ndryshonin prej masës së malësorëve si nga pasuria e fuqia, ashtu dhe nga veshja. Malësorët e thjeshtë, që nuk kishin as tokë, as bagëti të mjaftueshme, detyroheshin të ushqeheshin për muaj të tërë me gështenja e barishte të egra dhe të visheshin më shumë me lëkurë se me rroba. Krerët zotëronin sasi të mëdha gjëje të gjallë, jetonin e visheshin mirë, madje mbështillnin kokën me pëlhurë mëndafshi dhe në xhamadanet e tyre mbanin, sipas pozitës shoqërore, nga një, dy ose tri sumbulla argjendi të praruar. Disa prej tyre e mbanin veten për pasardhës shtëpish të vjetra aristokrate, kinse të njohura me patenta të lëshuara prej perandorëve bizantinë. Të tjerë krenoheshin duke mbajtur titullin kalorës apo gradën kapedan, që ua kishin dhënë oborret e shteteve evropiane, ku shërbenin ose kishin shërbyer si ushtarakë. Që të gjithë kishin grumbulluar pasuri dhe, sikurse thotë Frang Bardhi, ishte kjo pasuri që përcaktonte pozitën e privilegjuar të secilit prej tyre në shoqëri. Këta krerë përbënin shtresën e kamur malësore, e cila vinte pjesërisht para pushtimit osman dhe pjesërisht ishte formuar në bazë të pasurimit nga rekrutimi për luftë i malësorëve të varfër.
Në krahinat e vetëqeverisura vazhdonte të ekzistonte prona e përbashkët (kujria): bjeshkët, meratë, mali etj. Nga ana tjetër ishte ngastra private e çdo familjeje. Aty zbatoheshin disa norma për shitjen e saj. Një nga këto ishte e drejta e parapëlqimit të blerjes. Sipas saj pronari i tokës ishte i detyruar të pyeste kushërinjtë, vëllazërinë e fisin e pastaj fqinjin para se të shiste tokën. Vëllazëria kishte të drejtë ta blinte më lirë. Kjo frenonte shitblerjen e tokës.
Me toka buke të pakta e në përgjithësi jopjellore dhe të punuara me vegla pune primitive, bujqësia u siguronte shumicës së banorëve të malësive të lira vetëm bukën e disa muajve të vitit. Në tokat e malësisë së Dukagjinit mbillej vetëm thekra dhe kjo në ara të sapoçelura, që ishin plehëruar me hirin e drurëve të djegur dhe që nuk shfrytëzoheshin më shumë se 3-4 vjet. Edhe blegtoria, që përbënte degën më të rëndësishme të ekonomisë së malësive të lira, nuk arrinte të plotësonte nevojat për ushqim të banorëve të tyre. Kjo gjendje i detyronte masat e malësorëve të thjeshtë të gjenin rrugëdalje për të siguruar jetesën e tyre. Të tilla ishin largimi nga malësia për punë stinore, vendosja nëpër fusha dhe shërbimi ushtarak me rrogë pranë autoriteteve osmane. Këto burime të ardhurash ishin njëkohësisht edhe burimet kryesore të pasurimit e të pozitës së privilegjuar të krerëve, të cilët i inkurajuan me çdo mjet e mënyrë.
Të detyruar nga vështirësitë e mëdha për të siguruar jetesën e tyre, malësorët e varfër i ndiqnin krerët edhe kur këta viheshin në shërbim të shteteve fqinje dhe rekrutonin ushtarë me rrogë. Gjatë shek. XVII ata hynë për të shërbyer veçanërisht me forcat e armatosura të Republikës së Venedikut dhe të Mbretërisë së Napolit. Komandantët matjanë, kelmendas, himariotë e suliotë, të cilët i rekrutonin dhe i udhëhiqnin, përveç të ardhurave të rëndësishme që nxirrnin nga rekrutimet, gëzonin edhe pensione të rregullta për gradat ushtarake dhe për titujt që u jepnin oborret e interesuara për t’i pasur kurdoherë të gatshëm sa herë që kishin nevojë për forcën e malësorëve shqiptarë.
Më së fundi, dëshmitë e kohës bëjnë fjalë edhe për një burim tjetër pasurimi të krerëve të pasur. Ky burim ishte huaja me kamatë.

Apapapapa jeni thky 500 vjet mbrapa shqiperia sundim nga osmanet.....Ike se lat nam mendoni per jeten qe keni para por mos u thken dhe 500 vjet mbrapa....Per ate shqiperia po shkon drejt bashkimit europian.........

mendoj qe nuk ke aspak te drejte sepse vet tema eshte per histori..

T.N.R>thenewrebels shkruajti:mendoj qe nuk ke aspak te drejte sepse vet tema eshte per histori..

Ke te drejt ti vazhdo shkruj se je cun figur........